एक स्वास्थ्यको अवलम्वन रेविजबाट शून्य निधन भन्ने मुल नाराका साथ १६औं विश्व रेविज दिवश २०७९ विविध कार्यक्रमको आयोजना गरी नेपाल भर मनाईदैछ । असोज ६ गते देखि असोज १२ गतेसम्म पोखरा लगायत नेपालभर यो दिवस विविध कार्यक्रमका साथ मनाईदैछ ।
यसै दिवसको सन्दर्भमा केन्द्रित रही तयार गरिएको आलेख –
लेखक सुरेश कुमार श्रेष्ठ, पशुपन्छी तथा मत्स्य बिकास निर्देशनालय, गण्डकी प्रदेश, पोखराका प्राविधिक अधिकृत हुनुहुन्छ भने नेपाल पशु स्वास्थ्य सेवा प्राविधिक संघ नेल्टाका महासचिव हुनुहुन्छ ।
परिचय
- रेबिज मानिस तथा जनावरहरुमा लाग्न सक्ने एक प्राणघातक जुनोटिक रोग हो । मानिस तथा कुकुरमा लाग्न सक्ने लक्षणहरु बारे इसापूर्व ३००० वर्ष पहिले नै यहुदी ग्रन्थमा लेखेको पाइन्छ ।
- यो रोगको विषाणुले मुख्यतया केन्द्रिय स्नायु प्रणालीमा असर पारी उत्तेजना तथा पक्षघातका लक्षणहरु सिर्जना गर्ने छर्दछ ।
- यो रोग मानिसमा पनि लाग्ने हुनाले जन स्वास्थ्यको दृष्टिकोणबाट पनि अति महत्वपूर्ण छ । खास गरेर पशु स्वास्थ्य कर्मिहरुको लागि रेविज बढी खतरापूर्ण र जोखिम छ ।
- नेपालमा मुख्यतया रेविज बहुला कुकुरको टोकाईबाट मानिसमा सर्ने गरेको छ र केहिलाई विरालो, न्याउरीमुसा र स्यालको टोकाईबाट भएको पाईएको छ ।
रोगको कारण
यो रोग लिजा भाईरसबाट लाग्छ
सर्ने तरिका
यो रोगको सम्वाहक बहुला जनावर नै मानिन्छ । यस्ता जनावरको र्यालमा भएको विषाणु र उक्त जनावरको टोकाई वा अन्य माध्यम हुदै शरीरका विभिन्न स्नायु प्रणाली हुदै मष्तिकमा पुग्दछ ।
यो रोग २ प्रकारले सर्दछ ।
१) टोकाईबाट
२) विना टोकाईबाट
रेविज रोग लाग्न सक्ने सम्भावित कारणहरु
१) बहुला कुकुर वा बिरालोले टोकेमा ।
२) जंगली जनावर जस्तै स्याल,व्वांसो, न्याउरीमुसा फ्याउरोले अकस्मात टाकेमा ।
३) बहुलाएको जनावरको र्याल चोटपटक लागेको भाग वा आलो घाउमा पर्न गएमा ।
४) रेविज लागेको गाई भैसिलाई जवरजस्ती मुख खोलेर जांच्दा वा औषधि खुवाउदा चोटपटक लागेको भागमा र्याल लटपटिन पुगेमा ।
५) रेविज रोग लागि बिरामी वा असक्त भई लडेको चमेरो छुने चलाउने गर्दा टोक्न पुगेमा वा चोटपटक लागेको भागमा र्याल पर्न गएमा ।
६) रेविज लागेको जनावरको मासु काटकुट गर्दा लाग्ने चोटपटकमा र्याल, गिदि लसपस हुन पुगेमा ।
७) रेविज रोग लागेर मरेको मानिसको नेत्रदान गरिएमा ।
लक्षणहरु
कुकुरमा रेविजको लक्षणहरु २ अवस्थामा देखा पर्दछ ।
१ उत्तेजित अवस्था
२ लाटो अवस्था
१ उत्तेजित अवस्था
- सामान्य वानी व्यहोरा र सिल स्वाभावमा परिवर्तन ।
- मालिकले बोलाएको नसुन्ने,भनेको नमान्ने, चन्चल हुने, अध्याँरो रुचाउने ।
- मालिक र अन्य कुकुरसंग मिलेर बस्न नचाहने ।
- आक्रमक स्वभावको विना कारण जे पायो त्यसैलाई झम्टने, मालिकलाई समेत टोक्ने ।
- टाँगमुनी पुच्छर हालेर दौडने ।
- बाटोमा अगाडी पर्ने कुनै पनि वस्तु, पशु वा मान्छेलाई टोक्ने र लगातार दौडिरहने, भुकी रहने ।
- लामो दुरी तय गर्ने, घर फर्कने वा नफर्कन पनि सक्दछ ।
- पछि गएर माँसपेशीको पक्षघात हुने ।
- प्रसस्त र्याल काड्ने, भुक्न नसक्ने, ।
- टाउको निहुर्याउने, जिव्रो बाहिर निकाल्ने
- पछाडीको खुट्टा कमजोर भई हिड्न नसक्ने ।
- रोगको लक्षण ४—७ दिनसम्म रहन्छ । लक्षण देखिएको १० दिन सम्म बाँच्दछ ।
२ लाटो अवस्था
- कुकुर सुस्त हुन्छ ।
- रयाल निकाली रहने
- शान्तसंग बसेको ४।५ दिनमा कुकुर मर्दछ
गाई भैसीमा देखिने लक्षणहरु
- जनावरको हेराई एकोहोरो हुृन्छ ।
- अकस्मात जनावर तर्सने ।
- आक्रमक हुने मानिस वा कुनै पशु वस्तुलाई हान्ने ।
- अजिव स्वर गरेर कराउने ।
- दात किटकिटाउने , घाँस पानी ननिल्ने, निल्न नसक्ने ।
- आँखा राता राता पारी हेर्ने ।
- साँढे , राँगो खोजे जस्तो गरी पिसाव तुरतुर गर्ने ।
- विस्तारै पछाडिको भागको पक्षघात हुने, लगातार र्याल काडी रहने गुद्धारको पक्षघात हुने ।
- पक्षघात भएको ३—४ दिनमा पशु मर्ने ।
रोगको पहिचान
१) लक्षणको आधारमा
२) प्रयोगशालामा मष्तिकको परिक्षण गरी रोग एकिन गर्न सकिन्छ ।
रेवीज विरुद्ध खोप लिनु पर्ने अवस्था
- लक्ष्णको आधारमा बहुला हो भन्ने एकिन भएको कुकुरले टोकेमा ।
- टोक्ने कुकुर मारिएमा ।
- टोक्ने कुकुरको पहिचान गर्न नसकिएमा ।
- टोक्ने कुकुर हराएमा वा वेपता भएमा ।
- शंकास्पद कुकुर रेवीज रोगको लक्ष्ण देखाई १० दिन भित्र मरेमा वा प्रयोगशालामा शंकास्पद मारिएको कुकुरको गिदि परीक्षण गर्दा रेबिज लागेको प्रमाणित भएमा ।
- बहुला जनावरको र्याल आलो घाउ, चोटपटक लागेको भागमा परेमा ।
- कुनै पनि जंगलि जनावरले अकस्मात आक्रमण गरी टोकेमा ।
- र्याल काढि रहेको गाईभैसीलाई औषधि खुवाउने क्रममा मुख भित्र हात हालेमा र पछि र्याल लसपस भएमा ।
- केटाकेटीहरुलाई कुकुरले टोकेको तर टोक्ने कुकुरको पहिचान वयस्क व्यक्तिबाट हुन नसकेमा ।
- शंकास्पद परिस्थितिमा चिकित्सकको सल्लाह बमोजिम गर्ने ।
रेविज रोगको प्राथमिक उपचार
कुनै पनि बहुला वा शंकास्पद कुकुर वा जनावरले टोकेको खण्डमा तुरुन्तै सम्वभभएमा सावुनपानीले नत्र भने सफापानीले टोकेको भागमा ५ मिनेटसम्म राम्ररी सफा गरी घाउमा लगाउने औषधि (डिटोल, आयोडिनको झोल) लगाउनु पर्दछ । यसरी रेवीज रोगको केहि हदसम्म प्राथमिक उपचार गर्न सकिन्छ ।
उपचार रेबिज रोग भाइरसबाट हने भएकोले यो रोगको खासै उपचार हुुदैन ।
रोकथाम
- बहुला जनावरले टोक्नासाथ घाउलाई तुरुन्त सावुनपानीले राम्रोसंग धुने र पोटास पानी जस्तो औषधिले घाउ सफा गर्ने ।
- टोक्ने जनावरलाई तुरुन्त बाँध्ने , थुनी प्रत्यक्ष नियन्त्रणमा राखी १० दिन सम्म चालचलन हेर्ने
- निगरानी राखेको जनावर वा कुकुरले लक्षण देखाएमा तुरुन्त खोप लगाउने । १० दिनसम्म कुनै चालचलनमा परिवर्तन नभए भ्याक्सिन नलगाउने ।
रेविज रोगको तितो सत्य
- कुकुरमा रेविज रोग नलाग्ने तर रेविज विषाणु बोकेर हिड्ने वा स्वस्थ देखिएका कुकुरले अरुलाई टोकेर सार्ने (क्यारियर स्टेज) अवस्था रहदैन ।
- बहुला जनावरले जुनसुकै भागमा टोके पनि रेविज विषाणु टोकेको भागबाट केवल स्नायु भएर मात्र मस्तिष्कसम्म पुग्छ । रेविज विषाणु स्नायु मार्फत प्रति घण्टा ३ मिलिलिटरको दरको मस्तिष्कतर्फ बढ्छ । ।
- रेविज लागेको जनावरको रगतमा रेविज विषाणु रहदैन ।
- रेविज विषाणु छट डिग्रि सेल्सीयस तापक्रममा निष्क्रिय हुन्छ ।
- आजसम्म रोग लागेको जनावरको दूध पिएर मानिसलाई रेविज रोग लागेको घटना रेर्कड गरिएको वा प्रमाणित भएको छैन ।
- मानिसको हकमा रेविज विषाणुले गर्भवति अवस्थामा सालनाल भएर गर्भाशयमा प्रवेस गर्न सक्तैन । रेविज लागेको महिलाको पाठेघरबाट स्वस्थ शिशु निकालिएको र बाचेको तथ्य छ ।
- प्राकृतिक अवस्थामा रेविज रोग लागेर रोग प्रतिरोध गर्ने क्षमता विकसित हुदैन ।
- रेविज रोग लाग्न कम्तिमा ३ दिन र वढिमा ८ वर्ष लागेको रेर्कड छ ।
- साधारणः रेविजरोग लागेको कुकुर वा जनावर ६ दिनभित्र मरिहाल्दछ । तर रेविज रोगको स्पष्ट लक्ष्ण देखिनु भन्दा ४ दिन अगाडिको र्यालमा रेविज भाईरस पाईन सक्ने भएकोले विश्व स्वास्थय संघले वढिमा ७ घण्टा दिन टोक्ने कुकुर हेर्न सिफारिस गरेको छ ।
- नेपालमा वर्षेनि १०० जना रेविज रोग लागेर मर्ने गरेको अनुमान छ भने विभिन्न समयमा गरेको सर्वेक्षण अनुसार २५००० भन्दाबढि व्यक्तिले रेविज रोगबाट बच्न खोप लिने गरेको छ ।
- एसियामा मात्र प्रत्येक १५ज्ञ मिनेटमा एक मानिस रेविज लागेर मर्ने गर्दछन्, रेविज रोगीहरु मध्ये कम्तीमा ४० प्रतिशत १५ वर्ष मुनिका हुने गर्छ । साथै प्रति घण्टा ८०० मानिसले वहुला जनावरको टोकाई वा सम्पर्कका कारण रेविजविरुद्ध खोप लगाउने गर्दछ ।
