- बेदहरी तिमिल्सिना
आज ४३ औँ बीपी जयन्तीको अवसरमा हामी नेपालका एक महान् दूरदर्शी नेता, चिन्तक र साहित्यकार विश्वेश्वरप्रसाद कोइराला (बीपी) लाई स्मरण गरिरहेका छौँ। उनको जीवन प्रजातन्त्रको स्थापना र समाजवादी समाजको निर्माणका लागि समर्पित थियो। बीपीले नेपाली राजनीतिमा केवल प्रजातन्त्रका लागि मात्रै नभई समाजवादी आदर्शहरूका लागि पनि अविस्मरणीय योगदान पुर्याए। उनको राजनीतिक जीवन प्रजातान्त्रिक मूल्यमान्यता र समाजवादी सिद्धान्तहरूको संगम थियो। आजको सन्दर्भमा बीपीका विचारहरू कति सान्दर्भिक छन् भन्ने प्रश्नको उत्तर खोज्नु अपरिहार्य छ।
बीपीको प्रारम्भिक जीवन र समाजवादी झुकाव
बीपी कोइरालाको जन्म सन् १९१४ सेप्टेम्बर ८ मा भारतको बनारसमा भएको थियो। उनका पिता कृष्णप्रसाद कोइराला राणा शासनविरुद्ध आवाज उठाउने प्रमुख व्यक्ति भएकाले बीपीमा पनि त्यसको गहिरो प्रभाव परेको थियो। भारतमा रहँदा बीपीले महात्मा गान्धी, जवाहरलाल नेहरू र अन्य समाजवादी चिन्तकहरूसँग नजिकबाट काम गर्ने अवसर पाए। यसले उनको राजनीतिक चेतनालाई तीखा बनायो र समाजवादी विचारधाराप्रति आकर्षित गर्यो। बनारस हिन्दू विश्वविद्यालयमा अध्ययन गर्दा उनले समाजवादका विभिन्न पक्षहरूलाई गहिरो रूपमा बुझ्ने मौका पाए। विशेषगरी, जवाहरलाल नेहरूको ‘समाजवाद र योजना’ प्रतिको झुकाव र गान्धीको ‘सर्वोदय’ दर्शनले उनलाई निकै प्रभावित गरेको थियो।
प्रारम्भिक चरणमा बीपी कोइरालाले भारतको स्वतन्त्रता आन्दोलनमा सक्रिय भूमिका खेले। सन् १९४२ को भारत छोड आन्दोलनमा भाग लिँदा उनले कारागार जीवन पनि भोगे। यी अनुभवहरूले उनलाई केवल राजनीतिक संघर्षको अनुभव मात्र दिएन, बरु समाजमा व्याप्त असमानता, अन्याय र शोषणको गहिरो अनुभूति गरायो। यी अनुभवहरूले नै उनको समाजवादी सोचको जग बसाल्यो। उनले महसुस गरे कि राजनीतिक स्वतन्त्रता तबसम्म पूर्ण हुँदैन, जबसम्म आर्थिक र सामाजिक न्याय स्थापित हुँदैन।
प्रजातान्त्रिक समाजवादको अवधारणा
बीपी कोइरालाको समाजवादलाई प्रजातान्त्रिक समाजवादको रूपमा बुझ्नुपर्छ। उनी साम्यवादको अधिनायकवादी चरित्र र पुँजीवादको शोषणकारी प्रवृत्ति दुवैको विरोधी थिए। उनको विचारमा, समाजवाद स्थापनाका लागि प्रजातान्त्रिक प्रक्रिया अपरिहार्य छ। बल, हिंसा र अधिनायकवादबाट समाजवाद आउन सक्दैन भन्ने उनको दृढ विश्वास थियो। प्रजातान्त्रिक समाजवादमा व्यक्ति स्वतन्त्रता, मानव अधिकार र बहुलवादी समाजको परिकल्पना गरिन्छ। यसले राज्यको भूमिकालाई सामाजिक न्याय र समानताका लागि एक साधनको रूपमा हेर्छ, तर व्यक्तिको स्वतन्त्रतालाई कुण्ठित गर्ने अधिकार राज्यलाई दिँदैन।
बीपी कोइरालाको प्रजातान्त्रिक समाजवादका मुख्य विशेषताहरूमा आर्थिक समानता, सामाजिक न्याय, प्रजातन्त्र र नागरिक स्वतन्त्रता, विकेन्द्रीकरण, राष्ट्रियकरण र मिश्रित अर्थतन्त्र, तथा गाउँ केन्द्रित विकास पर्छन्। उनले सम्पत्तिको समान वितरण, जमिनको असमान वितरणलाई गरिबीको मूल कारण मानेर भूमिसुधार कार्यक्रमहरू लागू गर्ने पक्षमा जोड दिए। जातीय विभेद, लैंगिक असमानता र अन्य सामाजिक कुरीतिहरूको अन्त्य गरी न्यायपूर्ण समाजको निर्माण गर्ने उनको परिकल्पना थियो। उनले शिक्षा, स्वास्थ्य र रोजगारीमा सबैको समान पहुँच हुनुपर्नेमा जोड दिए। प्रेस स्वतन्त्रता, वाक स्वतन्त्रता, संगठनको स्वतन्त्रता र मानव अधिकारको रक्षाबिना समाजवाद अपूर्ण हुने उनको मान्यता थियो। शक्तिको केन्द्रीकरणले अधिनायकवादलाई बढावा दिने भएकाले उनले विकेन्द्रीकरणको अवधारणालाई अगाडि सारे। स्थानीय तहमा अधिकार र स्रोतसाधन पुर्याएर जनतालाई आफ्नो भाग्यको निर्माता आफैँ बन्न दिनुपर्छ भन्ने उनको सोच थियो।
उनले केही प्रमुख उद्योगहरूको राष्ट्रियकरण गर्ने र राज्य नियन्त्रित अर्थतन्त्रको वकालत गरे, तर निजी क्षेत्रको भूमिकालाई पनि अस्वीकार गरेनन्। उनको विचारमा, राज्य र निजी क्षेत्र दुवैको सहभागिताबाट मात्रै द्रुत र न्यायपूर्ण आर्थिक विकास सम्भव छ। उनले सहरकेन्द्रित विकासको सट्टा ग्रामीण क्षेत्रको विकासमा जोड दिए, किनकि नेपालको अधिकांश जनसंख्या गाउँमा बसोबास गर्ने भएकाले गाउँको विकासबिना राष्ट्रको समग्र विकास सम्भव नहुने उनको धारणा थियो।
नेपाली कांग्रेस र समाजवादको कार्यान्वयन
सन् १९४७ मा नेपाली राष्ट्रिय कांग्रेसको स्थापना र सन् १९५० मा नेपाली प्रजातान्त्रिक कांग्रेससँगको एकीकरणपछि नेपाली कांग्रेसको स्थापना भयो। बीपी कोइराला यस दलका प्रमुख नेता बने र नेपाली कांग्रेसले आफ्नो मूल सिद्धान्तको रूपमा प्रजातान्त्रिक समाजवादलाई अङ्गीकार गर्यो। सन् १९५१ को क्रान्तिपछि राणा शासनको अन्त्य भयो र नेपालमा प्रजातन्त्रको उदय भयो। यसपछि नेपालमा प्रजातान्त्रिक समाजवादको जग बसाल्ने प्रयासहरू भए।
सन् १९५९ को आम निर्वाचनमा नेपाली कांग्रेसले दुई तिहाइ बहुमतका साथ विजय हासिल गर्यो र बीपी कोइराला नेपालको पहिलो जननिर्वाचित प्रधानमन्त्री बने। उनको नेतृत्वमा समाजवादी कार्यक्रमहरूलाई कार्यान्वयन गर्ने प्रयास गरियो। उनले भूमिसुधार कार्यक्रमलाई प्राथमिकता दिए र ‘जसको जोत, उसको पोत’ को सिद्धान्तअनुसार भूमिको स्वामित्व किसानलाई हस्तान्तरण गर्ने प्रयास गरियो। यसले ग्रामीण क्षेत्रमा ठूलो परिवर्तन ल्याउने अपेक्षा गरिएको थियो। यद्यपि, उनको सरकार केवल १८ महिना मात्र टिक्यो। राजा महेन्द्रले सन् १९६० मा जननिर्वाचित सरकारलाई अपदस्थ गरी पञ्चायती व्यवस्था लागू गरेपछि बीपी कोइराला र अन्य नेताहरूलाई जेलमा राखियो।
जेल जीवनका दौरान पनि बीपी कोइरालाले आफ्नो समाजवादी चिन्तनलाई निरन्तरता दिए। उनले विभिन्न लेख र पुस्तकहरूमार्फत आफ्ना विचारहरूलाई व्यक्त गरे। उनको ‘आत्मवृत्तान्त’ र ‘जेल जर्नल’ मा उनका राजनीतिक, सामाजिक र दार्शनिक विचारहरू स्पष्ट रूपमा देख्न सकिन्छ। जेलबाट रिहा भएपछि पनि उनले प्रजातन्त्र र समाजवादका लागि निरन्तर संघर्ष गरे।
बीपी कोइरालाको समाजवादको वर्तमान सान्दर्भिकता
आजको २१ औँ शताब्दीमा पनि बीपी कोइरालाका समाजवादी विचारहरूको सान्दर्भिकता उत्तिकै छ। विश्वव्यापीकरण र उदारीकरणले आर्थिक असमानतालाई अझ बढाएको सन्दर्भमा उनको आर्थिक समानताको अवधारणा महत्त्वपूर्ण देखिन्छ। नेपालमा अझै पनि गरिबी, बेरोजगारी र क्षेत्रीय असन्तुलनजस्ता समस्याहरू व्याप्त छन्। यस्तो अवस्थामा, बीपी कोइरालाको गाउँकेन्द्रित विकास, भूमिको न्यायोचित वितरण, किसानको उत्थान र सामाजिक न्यायका मुद्दाहरूलाई पुनरावलोकन गर्नु आवश्यक छ।
उनले परिकल्पना गरेको समुन्नत नेपालको निर्माणका लागि प्रजातान्त्रिक समाजवाद एक पथप्रदर्शक सिद्धान्त हुन सक्छ। आज पनि नेपालमा राजनीतिक अस्थिरता, भ्रष्टाचार र कुशासनले जनतामा निराशा छाएको छ। यस्तो अवस्थामा, बीपी कोइरालाको नैतिकता, निष्ठा र राष्ट्रिय एकताको भावनाले सबैलाई प्रेरणा दिन सक्छ।
बीपी कोइरालाले साम्यवादी र पुँजीवादी दुवै विचारधाराका चरम पक्षहरूलाई अस्वीकार गर्दै प्रजातन्त्र र मानव अधिकारमा आधारित समाजवादको वकालत गरे। उनको यो मध्यमार्गी विचारले आज पनि नेपाली राजनीतिलाई दिशानिर्देश गर्न सक्छ। चरमपन्थी विचारहरूबाट मुक्त भई संवाद, सहकार्य र सहिष्णुताको माध्यमबाट समस्या समाधान गर्ने उनको नीति आज पनि उत्तिकै सान्दर्भिक छ।
बीपी कोइरालाको प्रजातान्त्रिक समाजवादले निरंकुशताको विरोध गर्दै बहुदलीय प्रतिस्पर्धा र नागरिक स्वतन्त्रताको वकालत गर्छ, जुन आजको लोकतान्त्रिक प्रणालीका लागि अपरिहार्य छ। उनले परिकल्पना गर्नुभएको समतामूलक समाजको अवधारणाले धनी र गरिबबीचको खाडल पुर्नुपर्ने आवश्यकतालाई जोड दिन्छ, जुन वर्तमान आर्थिक असमानताको सन्दर्भमा झनै सान्दर्भिक छ। बीपीको समाजवादी विचारले ग्रामीण विकास र जनताको आधारभूत आवश्यकता पूर्तिमा जोड दिएको थियो, जुन आज पनि नेपालको ठूलो जनसंख्याका लागि महत्त्वपूर्ण छ। उनले राष्ट्रिय पुँजीको विकास र आत्मनिर्भर अर्थतन्त्रको वकालत गर्नुभएको थियो, जसले विदेशी निर्भरता घटाउन मद्दत गर्छ।
जनताको स्वास्थ्य र शिक्षामा राज्यको लगानी, विकास प्रक्रियामा जनसहभागिता, व्यक्तिगत स्वतन्त्रता र सामाजिक न्यायबीच सन्तुलन, तथा आर्थिक वृद्धिसँगै न्यायपूर्ण वितरण हुनुपर्ने धारणा आज पनि उत्तिकै महत्त्वपूर्ण छन्। उनले संसदीय लोकतन्त्रलाई समाजवाद प्राप्तिको माध्यम मान्नुभएको थियो, जुन नेपालको वर्तमान संसदीय व्यवस्थाका लागि मार्गदर्शक हो। हिंसा र अधिनायकवादको विपक्षमा उभिएर शान्तिपूर्ण संक्रमण र संवादको संस्कृतिलाई प्रोत्साहन गर्ने उनको विचार आज पनि सान्दर्भिक छ।
बीपीले महिला, दलित र पिछडिएका वर्गको उत्थानका लागि विशेष कार्यक्रमहरू आवश्यक थिए भन्ने विचार राख्नुभएको थियो, जुन आजको समावेशी विकासको अवधारणासँग मेल खान्छ। बिपीले विकेन्द्रीकरण र स्थानीय निकायको सशक्तीकरणमा जोड दिनुभएको थियो, जुन संघीयताको वर्तमान सन्दर्भमा महत्त्वपूर्ण छ। मानव अधिकारको सम्मान, कानूनको शासन, राष्ट्रवादको भावना, राष्ट्रिय एकता, सुशासन र भ्रष्टाचार नियन्त्रणजस्ता उनका विचारहरू वर्तमान नेपालका लागि पनि उत्तिकै सान्दर्भिक छन्।
निष्कर्ष
बीपी कोइराला एक दूरदर्शी नेता, चिन्तक र साहित्यकार थिए। उनको जीवन नेपालमा प्रजातन्त्रको स्थापना र समाजवादी समाजको निर्माणका लागि समर्पित थियो। उनले केवल राजनीतिक परिवर्तनको मात्रै कुरा गरेनन्, बरु नेपाली समाजमा आर्थिक, सामाजिक र सांस्कृतिक रूपान्तरणको परिकल्पना पनि गरे।
उनको प्रजातान्त्रिक समाजवादको अवधारणा आज पनि नेपाली राजनीति र समाजका लागि एक महत्त्वपूर्ण मार्गदर्शक सिद्धान्त हो। बीपी कोइरालाको विचार र आदर्शलाई आत्मसात् गर्दै अगाडि बढ्न सकेमा मात्रै उनले देखेको ‘समृद्ध र न्यायपूर्ण नेपाल’ को सपना साकार हुन सक्छ। उनको विरासतलाई जोगाउनु र उनका विचारहरूलाई व्यवहारमा उतार्नु नै उनीप्रतिको सच्चा श्रद्धाञ्जली हुनेछ।
( तिमिल्सिना जनप्रिय बहुमुखी क्याम्पस पोखराका पत्रकारिता बिषयका उपप्राध्यापक हुन )
